ابوعلی بلعمی و ترجمه تاریخ طبری‌: ابوعلی‌، محمد بن محمد معروف به «بلعمی‌»، در سال 352 ق بنا به فرمان امیر ابوصالح‌منصور بن نوح سامانی کتاب «تاریخ طبری‌» را از عربی به فارسی ترجمه کرد. از آن جا که این کتاب به شکلی جامع تاریخ اسلام و ایران را در برداشت‌، لذا برای همه ایرانیان مسلمان جذاب و پرفایده بود، اما برای سهولت استفاده هم آنان می‌بایست به فارسی ترجمه می‌شد. امیر منصور سامانی به خوبی بر این ضرورت آگاهی یافت ووزیر دانشمند خود ابوعلی بلعمی را بر انجام این مهم گماشت‌. پس از «شاهنامه‌ی ابومنصوری»، «تاریخ بلعمی» قدیمی‌ترین نثر فارسی‌ست که در آن، تاریخ جهان از ابتدای آفرینش آدم تا آغاز قرن چهارم هجری به تفصیل ثبت شده است. این کتاب، ترجمه‌ی کتاب «تاریخ الرسل و الملوک» معروف به «تاریخ طبری»ست که توسط «محمدبن جریر طبری» به زبان عربی نگاشته شد. تاریخ طبری مرجع عمده‌ی تاریخ جهان و ایران تا اوایل سده‌ی چهارم هجری است و ماخذ تمام مورخینی محسوب می‌شود که بعد از طبری به تالیف تاریخ اسلام پرداختند. نیم قرن پس از درگذشت جریر طبری، «محمد بلعمی» به دستور «منصوربن نوح سامانی»، این کتاب را به فارسی دری ترجمه و تلخیص کرد و قسمت‌هایی را نیز به آن افزود. به همین علت کتاب او تالیف تازه‌ای به حساب می‌آید و با نام خود او، تاریخ بلعمی نامیده شده است. کتاب باارزش تاریخ بلعمی در اوایل دهه‌ی سی شمسی توسط «محمدتقی بهار» (ملک‌الشعرا) تصحیح شد، اما چاپ آن در زمان زندگی او انجام نشد و «محمدپروین گنابادی» در سال ۱۳۴۱، آن‌را پس از مقابله با چند نسخه‌ی دیگر منتشر کرد.